KONICZYNA CZERWONA (Trifolium pratense L.) – właściwości, zastosowanie i bezpieczeństwo

Zastosowanie koniczyny czerwonej w fitoterapii i medycynie naturalnej

Koniczyna czerwona (Trifolium pratense L.) od wieków była wykorzystywana w tradycyjnych systemach medycznych Europy, Azji i Ameryki Północnej. Współcześnie znajduje szerokie zastosowanie w fitoterapii jako surowiec wspierający organizm w okresie menopauzy, w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych, przy problemach skórnych oraz jako środek detoksykujący i remineralizujący. Jej popularność rośnie również w kontekście naturalnej terapii wspomagającej zdrowie kobiet oraz profilaktyki osteoporozy i miażdżycy.

Wspomaganie kobiet w okresie menopauzy

Najczęściej spotykanym wskazaniem do stosowania preparatów z koniczyny czerwonej jest łagodzenie objawów menopauzy. Ekstrakty standaryzowane na zawartość izoflawonów wykorzystywane są jako alternatywa dla hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) u kobiet, które z różnych przyczyn nie mogą jej stosować. W badaniach klinicznych odnotowano:

• redukcję liczby i intensywności uderzeń gorąca już po 6–12 tygodniach stosowania [van de Weijer & Barentsen, 2002],
• poprawę jakości snu i nastroju,
• wpływ na zwiększenie elastyczności skóry i błon śluzowych.

Wsparcie układu sercowo-naczyniowego

Preparaty z koniczyny czerwonej wykorzystywane są w fitoterapii jako środki wspierające utrzymanie prawidłowego poziomu cholesterolu oraz ciśnienia krwi. Dzięki działaniu antyoksydacyjnemu i poprawiającemu funkcje śródbłonka naczyniowego, mogą odgrywać rolę w profilaktyce miażdżycy, nadciśnienia i chorób serca. W naturalnej medycynie ludowej stosowano napary z koniczyny również w celu oczyszczania krwi („blood purifier”), wspierania pracy wątroby oraz nerek.

Zastosowanie dermatologiczne

Związki aktywne zawarte w koniczynie czerwonej wykazują działanie przeciwzapalne, regenerujące i łagodzące, dlatego surowiec ten jest obecny w preparatach stosowanych zewnętrznie w postaci: Maści i kremów łagodzących podrażnienia, wysypki, świąd skóry, Okładów i płukanek w chorobach dermatologicznych (np. łuszczyca, egzema), Preparatów do pielęgnacji skóry dojrzałej i suchej – szczególnie w produktach kosmetycznych dla kobiet 45+.

Wspomaganie układu kostnego

Z uwagi na pozytywny wpływ izoflawonów na gęstość mineralną kości, preparaty z koniczyny czerwonej są rekomendowane kobietom w okresie pomenopauzalnym, u których wzrasta ryzyko osteoporozy. Fitoterapeuci stosują ją w formie standaryzowanych ekstraktów lub mieszanek ziołowych wspomagających remineralizację i utrzymanie zdrowych kości.

Właściwości detoksykujące i remineralizujące

W tradycyjnych praktykach ziołoleczniczych, napary z koniczyny stosowano jako „tonik krwi”, który oczyszcza organizm z toksyn, wspomaga trawienie i poprawia metabolizm. Dzięki zawartości soli mineralnych (wapń, magnez, żelazo), koniczyna bywa stosowana jako surowiec remineralizujący – szczególnie w stanach wyczerpania organizmu, rekonwalescencji i osłabieniu.

Preparaty i formy stosowania koniczyny czerwonej w praktyce zielarskiej

Surowcem zielarskim pozyskiwanym z koniczyny czerwonej (Trifolium pratense L.) są najczęściej kwiatostany (Flores Trifolii rubri), rzadziej ziele (Herba Trifolii rubri). Zbiory przeprowadza się w okresie pełnego kwitnienia, a następnie suszy w temperaturze do 35°C. Odpowiednio przygotowany surowiec może być wykorzystany do sporządzania naparów, nalewek, maceratów olejowych, ekstraktów standaryzowanych oraz suplementów diety.

Napary i odwary

Jedną z najprostszych i tradycyjnych metod stosowania koniczyny czerwonej jest napar przygotowywany z suszonych kwiatostanów. Zalecane proporcje to: 1 łyżka suszonych kwiatostanów na 1 szklankę wrzątku, parzyć pod przykryciem przez 10–15 minut. Napar ten może być pity 2–3 razy dziennie. Napary te polecane są:

• kobietom w okresie menopauzy,
• osobom z problemami skórnymi (wewnętrznie i zewnętrznie),
• w celu ogólnej poprawy samopoczucia i oczyszczenia organizmu.

Odwar (gotowanie surowca przez co najmniej 10 minut) może być używany do płukanek i okładów na skórę.

Nalewki i wyciągi alkoholowe

Nalewki z koniczyny czerwonej są stosowane w celu koncentracji związków czynnych, zwłaszcza izoflawonów rozpuszczalnych w alkoholu. Przygotowuje się je na bazie alkoholu 40–60%, w proporcji: 1 część suchego surowca na 5 części alkoholu, macerowanego przez 14 dni. Dawkowanie tradycyjne: 1–2 ml nalewki 2–3 razy dziennie. Wyciągi alkoholowe wykazują silniejsze działanie estrogenne i mogą być stosowane jako alternatywa dla HTZ.

Ekstrakty standaryzowane

Ekstrakty standaryzowane na zawartość izoflawonów (głównie biochaniny A i formononetyny) stanowią podstawę wielu suplementów diety. Preparaty te dostępne są w formie kapsułek lub tabletek i mają precyzyjnie określoną zawartość substancji czynnych – np. 40–80 mg izoflawonów dziennie. Najczęściej są stosowane przez kobiety w wieku okołomenopauzalnym i w profilaktyce osteoporozy.

Maceraty olejowe i kosmetyki naturalne

W kosmetyce naturalnej wykorzystywany jest olejowy wyciąg z koniczyny czerwonej, przygotowywany przez macerację świeżych lub suszonych kwiatów w oleju roślinnym (np. słonecznikowym, migdałowym) przez 2–3 tygodnie. Taki macerat może być stosowany:

• do pielęgnacji skóry suchej i dojrzałej,
• jako baza do kremów przeciwzmarszczkowych i serum,
• w formie olejku do masażu lub kąpieli relaksacyjnych.

Ziołowe mieszanki i preparaty wieloskładnikowe

Koniczyna czerwona często wchodzi w skład mieszanek ziołowych, zwłaszcza: przeciwmenopauzalnych (z pluskwicą, szyszkami chmielu, liściem melisy), oczyszczających i detoksykujących (z pokrzywą, skrzypem, bratkiem), wspomagających układ sercowo-naczyniowy (z głogiem, miłorzębem). Jej obecność w preparatach wieloskładnikowych wzmacnia działanie adaptogenne i wspierające równowagę hormonalną.

Interakcje z lekami, przeciwwskazania i środki ostrożności

Możliwe interakcje z lekami

Ze względu na zawartość izoflawonów o działaniu estrogenopodobnym, koniczyna czerwona może wchodzić w interakcje z niektórymi lekami, zwłaszcza tymi, które wpływają na gospodarkę hormonalną organizmu. Szczególną ostrożność należy zachować w przypadku:

• hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) oraz doustnych środków antykoncepcyjnych – koniczyna czerwona może nasilać ich działanie, powodując zaburzenia równowagi hormonalnej,
• leków przeciwzakrzepowych (np. warfaryna, acenokumarol) – niektóre źródła sugerują, że izoflawony mogą mieć łagodne działanie przeciwpłytkowe, co teoretycznie może nasilać ryzyko krwawień,
• leków metabolizowanych przez enzymy cytochromu P450, zwłaszcza CYP1A2, CYP2C9 i CYP3A4 – ekstrakty z koniczyny mogą wpływać na aktywność enzymatyczną wątroby, zmieniając metabolizm niektórych leków.

Choć brak jest dobrze udokumentowanych przypadków klinicznych groźnych interakcji, ostrożność zaleca się zwłaszcza osobom stosującym wiele leków jednocześnie lub cierpiącym na choroby przewlekłe.

Przeciwwskazania do stosowania

Nie każda osoba może bezpiecznie stosować preparaty zawierające koniczynę czerwoną. Do głównych przeciwwskazań należą:

• ciąża i karmienie piersią – ze względu na brak wystarczających danych klinicznych oraz potencjalne działanie hormonalne, preparaty z koniczyny nie są zalecane kobietom w ciąży i karmiącym;
• nowotwory hormonozależne – kobiety z historią raka piersi, raka jajnika lub endometrium nie powinny stosować koniczyny czerwonej bez zgody lekarza. Izoflawony mogą wpływać na receptory estrogenowe, co może mieć znaczenie u pacjentek onkologicznych.
• zaburzenia krzepnięcia krwi – osoby z hemofilią, chorobą von Willebranda lub przyjmujące leki przeciwzakrzepowe powinny skonsultować się z lekarzem przed rozpoczęciem suplementacji;
• dzieci i młodzież w okresie dojrzewania – z powodu działania estrogenopodobnego nie zaleca się stosowania koniczyny czerwonej w tej grupie wiekowej bez nadzoru specjalisty.

Zalecenia dotyczące stosowania i środki ostrożności

Mimo że koniczyna czerwona jest uznawana za surowiec roślinny o względnie dobrej tolerancji, warto zachować rozsądek przy jej stosowaniu. Najważniejsze zalecenia to:

• nie przekraczać dawek rekomendowanych przez producenta — typowe dawki wynoszą 40–80 mg izoflawonów dziennie, a ich przekraczanie może zwiększyć ryzyko działań niepożądanych,
• stosować okresowo — ze względu na brak danych dotyczących długoterminowego bezpieczeństwa, nie zaleca się stosowania bez przerwy przez wiele miesięcy;
• konsultacja z lekarzem — szczególnie istotna u kobiet w okresie menopauzy, przy zaburzeniach hormonalnych, w chorobach sercowo-naczyniowych oraz przy stosowaniu wielu leków jednocześnie;
• monitorowanie samopoczucia — w przypadku wystąpienia objawów takich jak bóle głowy, wysypki, bóle brzucha, zmiany nastroju czy krwawienia międzymiesiączkowe należy przerwać stosowanie i skontaktować się z lekarzem.

Podsumowanie

Koniczyna czerwona (Trifolium pratense) to roślina o wielowiekowej tradycji stosowania, której współczesne wykorzystanie potwierdza wiele z dawnych zastosowań, szczególnie w kontekście zdrowia kobiet. Jej najważniejsze składniki aktywne – izoflawony – wykazują właściwości estrogenopodobne, co może być pomocne w łagodzeniu objawów menopauzy, wspieraniu zdrowia kości i układu krążenia.

Badania in vitro, na zwierzętach oraz systematyczne przeglądy kliniczne sugerują potencjalne korzyści, choć nadal brakuje jednoznacznych danych potwierdzających skuteczność u wszystkich pacjentek.

Koniczyna czerwona znajduje również zastosowanie w kosmetyce naturalnej, ze względu na swoje właściwości antyoksydacyjne, łagodzące i odmładzające. Pomimo dobrego profilu bezpieczeństwa, nie jest to roślina odpowiednia dla każdego – przeciwwskazania, możliwe interakcje z lekami oraz brak długoterminowych danych bezpieczeństwa sprawiają, że jej stosowanie powinno być rozważne, a najlepiej konsultowane z lekarzem lub fitoterapeutą

Autorka: A. Warda. Redaktorka bloga netzdrowie.pl; absolwentka kursu Zielarstwo i Towaroznawstwo Zielarskie w IMK w Katowicach oraz kursu Zioła lecznicze - naturalny sposób utrzymania zdrowia, urody i odporności na UO SGGW

Bibliografia:

1. Halarewicz, Atlas ziół. Kulinarne wykorzystanie roślin dziko rosnących; Wydawnictwo SBM Sp. z o.o, Warszawa 2015
2. W.Poprzęcki, Ziołolecznictwo, Warszawa 1990
3. Kenda, M.; Glavač, N.K.; Nagy, M.; Sollner Dolenc, M.; on behalf of the OEMONOM. Herbal Products Used in Menopause and for Gynecological Disorders. Molecules 2021, 26, 7421. https://doi.org/10.3390/molecules26247421
4. Błaszczuk, A.; Barańska, A.; Kanadys, W.; Malm, M.; Jach, M.E.; Religioni, U.; Wróbel, R.; Herda, J.; Polz-Dacewicz, M. Role of Phytoestrogen-Rich Bioactive Substances (Linum usitatissimum L., Glycine max L., Trifolium pratense L.) in Cardiovascular Disease Prevention in Postmenopausal Women: A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients 2022, 14, 2467. https://doi.org/10.3390/nu14122467
5. Antonescu Mintas AI, Miere Groza F, Fritea L, Ganea M, Zdrinca M, Dobjanschi L, Antonescu A, Vicas SI, Bodog F, Sindhu RK, Cavalu S. Perspectives on the Combined Effects of Ocimum basilicum and Trifolium pratense Extracts in Terms of Phytochemical Profile and Pharmacological Effects. Plants (Basel). 2021 Jul 7;10(7):1390. doi: 10.3390/plants10071390. PMID: 34371593; PMCID: PMC8309466.
6. Joanne Barnes, Linda A Anderson and J David Phillipson, Herbal Medicines Third edition, Pharmaceutical Press 2007
7. Mateusz Emanuel Senderski; Ziołowe receptury na zdrowie; Podkowa Leśna 2012
8. Elizabeth M. Williamson, Michael Heinrich ,Sarah E. Edwards, Ines da Costa Rocha, Mirosława Krauze-Baranowska; Fitofarmaceutyki. Oparte na dowodach naukowych kompendium leczniczych produktów ziołowych; PZWL; Warszawa 2022

Treści przedstawione na tym blogu mają wyłącznie charakter edukacyjny i informacyjny. Dokładamy wszelkich starań, aby były merytorycznie poprawne i aktualne, jednak nie zastępują one indywidualnej porady specjalisty dostosowanej do Twojej sytuacji. To nie jest porada lekarska ani spersonalizowana porada zielarska. Podane informacje mają charakter skrótowy i nie są kompletne. Przed zastosowaniem ziół lub innych metod opisanych na blogu skonsultuj się z lekarzem lub wykwalifikowanym specjalistą. Szczególną ostrożność powinny zachować kobiety w ciąży i karmiące, osoby przewlekle chore, przyjmujące leki lub suplementy diety, osoby z chorobami autoimmunologicznymi, cukrzycą, chorobami serca, zaburzeniami ciśnienia krwi, a także osoby przyjmujące leki psychotropowe. Konsultacja lekarska jest również niezbędna dla dzieci, kierowców oraz osób obsługujących maszyny. Żadna część artykułu nie może być traktowana jako porada zdrowotna. Przed zastosowaniem jakichkolwiek informacji w praktyce skonsultuj się z odpowiednim specjalistą.