BALSAM PERUWIAŃSKI – właściwości, zastosowanie i środki ostrożności
1. Wprowadzenie: czym jest balsam peruwiański?
Balsam peruwiański (łac. Balsamum peruvianum, ang. balsam of Peru) to gęsta, ciemnobrunatna ciecz o przyjemnym, waniliowo-cynamonowym zapachu i syropowatej konsystencji. Jest to patologiczna wydzielina drzew Myroxylon balsamum var. pereirae (z rodziny bobowatych – Fabaceae), uzyskiwana w wyniku mechanicznego i termicznego uszkadzania kory. Surowiec ten znany był już od wieków w medycynie ludowej i klasycznej farmakologii, a jego właściwości terapeutyczne doceniano zarówno w Europie, jak i w krajach Ameryki Środkowej. Dziś coraz rzadziej wykorzystywany, jednak nadal bywa wykorzystywany m.in. w maściach aptecznych czy aromaterapii.
2. Pochodzenie i otrzymywanie
Balsam peruwiański pozyskiwany jest z woniawca balsamowego, inaczej drzewa balsamowego (Myroxylon balsamum), wiecznie zielonego drzewa z rodziny bobowatych (Fabaceae), naturalnie występującego w Ameryce Środkowej, zwłaszcza na terenach Salwadoru, Nikaragui, Gwatemali i Hondurasu. Roślina ta spotykana jest również w środkowym Meksyku, Wenezueli, Kolumbii, Ekwadorze oraz w uprawach na Kubie, Jamajce, Jawie i Cejlonie.
Woniawiec dorasta do 25–26 metrów wysokości, ma rozłożystą, okrągłą koronę i gładką, szarobrązową korę. Jego liście są skórzaste, nieparzystopierzaste, a białe kwiaty zebrane są w gęste grona. Owocem jest strąk z jednym nerkowatym nasieniem. Balsam peruwiański nie jest naturalną wydzieliną drzewa, lecz powstaje w wyniku jego mechanicznego uszkodzenia i opalania kory. W reakcji na zranienia pień wydziela gęsty, ciemnobrązowy płyn o intensywnym, waniliowo-cynamonowym zapachu i gorzkim smaku. Najwięcej cennego surowca uzyskuje się z okazów 20–25-letnich, a z jednego drzewa można rocznie pozyskać około 2,5–3 kg balsamu.
Zbieranie balsamu to proces wymagający pracy ręcznej – wydzielinę pozyskuje się z ran na pniu, a następnie poddaje rafinacji. Pomimo zwiększonego pozyskiwania i utraty naturalnych siedlisk, Myroxylon balsamum nie jest obecnie uznawany za gatunek zagrożony – Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) klasyfikuje go jako „najmniejszej troski” (Least Concern, LC).
3. Skład chemiczny balsamu peruwiańskiego
Balsam peruwiański to złożona mieszanina substancji naturalnych, w której dominującym składnikiem jest cynameina – stanowiąca 50–70% całości. Jest to mieszanina estrów benzylowych kwasu benzoesowego i cynamonowego, odpowiedzialna za charakterystyczny, waniliowo-korzenny zapach balsamu. Około 20–28% składu stanowią związki żywicowe, w tym estry kwasu cynamonowego i benzoesowego z alkoholami – tworzące tzw. żywicę perurezytanolową. Wśród dodatkowych składników obecne są również alkohol benzylowy, kwas cynamonowy, wanilina, eugenol, kumaryna oraz kwasy ferulowy, izoferulowy i benzyloferulan. Nie bez znaczenia są także alkohole seskwiterpenowe, takie jak farnezol, nerolidol (alfa i beta) oraz inne związki, np. felandren i kadinol.
Balsam ten charakteryzuje się również konkretnymi właściwościami fizykochemicznymi: ma ciężar właściwy 1,14–1,16, liczbę kwasową w zakresie 56–84 oraz liczbę zmydlenia powyżej 224.
Nie rozpuszcza się w wodzie, lecz dobrze miesza się z tłuszczami, alkoholem, chloroformem, acetonem i kwasem octowym. W eterze etylowym i rozpuszczalnikach naftowych jest tylko częściowo rozpuszczalny. Jego zapach jest intensywny, słodkawy, przypominający wanilię i cynamon, natomiast smak – gorzki i lekko drapiący. Taka unikalna kompozycja substancji czynnych i ich właściwości sprawiają, że balsam peruwiański znajdował szerokie zastosowanie zarówno w medycynie tradycyjnej (i nie tylko), jak i przemyśle kosmetycznym i perfumeryjnym.
Maść Nagietkowa z balsamem peruwiańskim 150ml FARMVIX
4. Właściwości farmakologiczne
Balsam peruwiański od wieków ceniony jest za swoje wielokierunkowe działanie farmakologiczne. Stosowany zewnętrznie, w postaci maści, past, emulsji czy roztworów, wykazuje silne właściwości antyseptyczne, przeciwzapalne i przeciwpasożytnicze.
Skutecznie odkaża skórę i błony śluzowe, przyspiesza ziarninowanie ran, stymuluje krążenie krwi i limfy oraz wspomaga regenerację tkanek, dzięki czemu stosowano go w leczeniu trudno gojących się ran, odmrożeń, odleżyn, a nawet łysienia troficznego. Ze względu na działanie przeciwpasożytnicze, był pomocny w terapii świerzbu, nużycy (infekcji roztoczami Demodex), a także w odstraszaniu pcheł i innych pasożytów zewnętrznych.
W maściach leczniczych zawartość balsamu wynosiła zwykle od 10 do 20%, a w przypadku preparatów wspomaganych innymi substancjami – nawet 5%. Doustnie balsam peruwiański stosowano jako lek wykrztuśny i antyseptyczny w infekcjach dróg oddechowych – kaszlu, przeziębieniu, zapaleniu gardła, zatok, a niekiedy nawet gruźlicy.
Był również wykorzystywany do odkażania układu moczowo-płciowego i leczenia nadżerek oraz owrzodzeń narządów płciowych. Zalecana dawka doustna wynosiła 50 mg kilka razy dziennie, nie przekraczając 2 g na dobę.
Balsam peruwiański wchodził też w skład dawnych leków złożonych, takich jak balsam kapucyński (Tinctura Benzoes composita) czy Balsam Życia Hoffmanna (Balsamum Vitae Hoffmanni) – środki te działały rozgrzewająco, gojąco, przeciwbólowo i antyseptycznie, stosowane były zarówno zewnętrznie, jak i doustnie.
Dzięki obecności cynameiny balsam działał również przeciwświądowo, zmniejszał obrzęki i poprawiał ogólną kondycję skóry. Te wszechstronne właściwości sprawiły, że balsam peruwiański zyskał trwałe miejsce nie tylko w medycynie naturalnej, lecz także w przemyśle kosmetycznym i farmaceutycznym
5. Bezpieczeństwo i środki ostrożności
Mimo wielu cennych właściwości, stosowanie balsamu peruwiańskiego wymaga ostrożności ze względu na jego potencjalne działanie alergizujące.
- Substancja ta znajduje się na liście 26 najbardziej uczulających składników kosmetycznych w Unii Europejskiej, a najczęstszym alergenem jest zawarty w niej cynamonian benzylu.
- Kontakt ze skórą, zwłaszcza u osób z cerą wrażliwą, może prowadzić do wystąpienia kontaktowego zapalenia skóry, podrażnień, a nawet reakcji nadwrażliwości. Z tego powodu przed zastosowaniem kosmetyków lub preparatów leczniczych z balsamem peruwiańskim zaleca się wykonanie testu uczuleniowego.
- Należy również unikać stosowania doustnego bez nadzoru lekarza – substancja ta powinna być przyjmowana wyłącznie w małych dawkach i pod kontrolą specjalisty.
- Kobiety w ciąży, karmiące piersią oraz dzieci nie powinny stosować preparatów zawierających balsam peruwiański bez konsultacji z lekarzem, zwłaszcza olejków eterycznych pozyskiwanych z woniawca balsamowego.
Zachowanie tych środków ostrożności pozwala korzystać z dobroczynnych właściwości balsamu bez ryzyka dla zdrowia
6. Ciekawostki historyczne
Balsam peruwiański przez długi czas cieszył się renomą surowca farmaceutycznego o wyjątkowej wartości – był oficjalnie uwzględniony w Farmakopei Polskiej II, III i IV, a także w Farmakopei Szwajcarskiej VI.
Wykorzystywano go zarówno w preparatach leczniczych, jak i w tradycyjnych balsamach rozgrzewających, takich jak Balsam Frahmego czy Balsam Locatellego, które zawierały również olejki z drzew iglastych. Jednak ze względu na wysokie koszty pozyskiwania naturalnego balsamu z drzew Myroxylon balsamum, w XX wieku podjęto próby stworzenia tańszych zamienników.
7. Alternatywy dla balsamu peruwiańskiego
W okresach ograniczonej dostępności balsamu peruwiańskiego, zwłaszcza w XX wieku, opracowywano liczne substytuty i alternatywy, zarówno syntetyczne, jak i naturalne. Jednymi z bardziej znanych zamienników były środki takie jak
- Peruol – mieszanina oleju rycynowego z benzoesanem benzylu – oraz
- Rostin, czyli ester benzoesowy glikolu.
Oba preparaty opracowano w okresie międzywojennym jako tańsze odpowiedniki do leczenia chorób skóry, m.in. świerzbu i nużycy, jednak ich skuteczność była wyraźnie niższa niż naturalnego balsamu peruwiańskiego.
Poza tym stosowano również naturalne zamienniki pochodzenia roślinnego.
- Balsam tolutański, pozyskiwany z innej odmiany Myroxylon balsamum, miał zbliżony skład aromatyczny i był wykorzystywany głównie w perfumerii i lecznictwie.
- Styrax (znany także jako storax), pochodzący z drzew Styrax officinalis lub ambrowców, ceniono za jego właściwości antyseptyczne i przeciwświerzbowcze.
- Balsam gurjunowy, uzyskiwany z Dipterocarpus turbinatus, oraz balsam kopaiwowy z gatunków Copaifera stosowano z powodzeniem w dermatologii i leczeniu infekcji układu moczowego.
- Mniej znany, ale również używany jako zamiennik, był balsam caparapi, pozyskiwany z południowoamerykańskich drzew rodzaju Ocotea, który wykazywał działanie przeciwzapalne, antyseptyczne oraz odstraszające owady.
Choć żaden z tych zamienników nie dorównał pełni właściwości terapeutycznych balsamu peruwiańskiego, ich stosowanie świadczy o wysokiej wartości, jaką przypisywano temu naturalnemu środkowi leczniczemu na przestrzeni dziejów.
8. Podsumowanie
Balsam peruwiański to naturalny surowiec o szerokim zastosowaniu – od medycyny ludowej i współczesnej fitoterapii, przez kosmetykę, aż po perfumerię i aromaterapię. Ceniony za właściwości antyseptyczne, przeciwzapalne i regenerujące, wspiera leczenie infekcji skórnych, przyspiesza gojenie ran i poprawia krążenie.
Choć obecnie wykorzystywany jest rzadziej niż w przeszłości, nadal stanowi wartościowy składnik preparatów zewnętrznych. Ze względu na ryzyko reakcji alergicznych, szczególnie u osób z wrażliwą skórą, jego stosowanie powinno być ostrożne i świadome. Przy właściwym użyciu balsam peruwiański może być cennym elementem domowej apteczki naturalnych terapii.
Autorka: A. Warda. Redaktorka bloga netzdrowie.pl; absolwentka kursu Zielarstwo i Towaroznawstwo Zielarskie w IMK w Katowicach oraz kursu Zioła lecznicze - naturalny sposób utrzymania zdrowia, urody i odporności na UO SGGW, uczestniczka kursów dotyczących olejków eterycznych na IMK Katowice i UO SGGW.
Bibliografia
- Cezary Chwała, Antoni Gwardys, Eliza Lamer-Zarawska, Rośliny w kosmetyce i kosmetologii przeciwstarzeniowej; Warszawa, 2011
- https://rozanski.li/459/balsam-peruwianski-balsamum-peruvianum
- Olejki eteryczne i aromatoterapia, Vital, 2019
- Canteiro, C. & Lewis, G. 2021. Myroxylon balsamum. The IUCN Red List of Threatened Species 2021: e.T62026528A62026530. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2021-2.RLTS.T62026528A62026530.en. Accessed on 29 May 2025.
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Woniawiec_balsamowy
Treści przedstawione na tym blogu mają wyłącznie charakter edukacyjny i informacyjny. Dokładamy wszelkich starań, aby były merytorycznie poprawne i aktualne, jednak nie zastępują one indywidualnej porady specjalisty dostosowanej do Twojej sytuacji. To nie jest porada lekarska ani spersonalizowana porada zielarska. Podane informacje mają charakter skrótowy i nie są kompletne. Przed zastosowaniem ziół lub innych metod opisanych na blogu skonsultuj się z lekarzem lub wykwalifikowanym specjalistą. Szczególną ostrożność powinny zachować kobiety w ciąży i karmiące, osoby przewlekle chore, przyjmujące leki lub suplementy diety, osoby z chorobami autoimmunologicznymi, cukrzycą, chorobami serca, zaburzeniami ciśnienia krwi, a także osoby przyjmujące leki psychotropowe. Konsultacja lekarska jest również niezbędna dla dzieci, kierowców oraz osób obsługujących maszyny. Żadna część artykułu nie może być traktowana jako porada zdrowotna. Przed zastosowaniem jakichkolwiek informacji w praktyce skonsultuj się z odpowiednim specjalistą.
Przeczytaj również
